Terim
Alevilik terimi, yazılı haliyle, ilk olarak 17-18. yüzyıllarda Osmanlı kaynaklarında geçmektedir. Daha önce Alevilere Anadolu'da "Kızılbaş" ismi verilmekte olduğu biliniyor.
Alevi deyimi, aslen "Ali taraftarı" anlamında kullanılmasına rağmen bazı araştırmacılar bu teoriyi desteklememektedir. Buna göre Alevilere Kızılbaş deyiminden önce "Işık Taifesi" adı verilmekteydi. Bu çevreler "Alevi" deyiminin de Işık kelimesinden türediğini iddia etmektedirler. Fakat Alevi kültür ve inancındaki Ali sevgisi deyimin İslam Halifesi Ali ile ilgisi ihtimalini arttırmaktadır.
Kökeni
Bir görüşe göre Alevilik, "Şiiliğin Türk yorumu" anlamına gelmektedir. İslam Peygamberi Muhammed'in ölümünün ardından Ali'nin halifeliğini destekleyenler ile desteklemeyenler ayrışmışlardır. Bir diğer ayrışmada Veda Hutbesi'ndeki "emanetler" konusunda yaşanmıştır. Şii inanışına göre Muhammed hutbede müslümanlara Kuran-ı Kerim ve Ehli Beyt'i emanet etmiştir. Sunni inanışa göre ise emanet edilen Kuran-ı Kerim ve peygamberin sunnetidir. Anadolu Alevileri'nin deyişleri ve ibadetleri incelendiğinde Ali ve Ehli Beyt'e olan bağlılık açıkca görülmektedir. Bu Şia-Alevilik ilişkisi tezini güçlendirmektedir.
Öte yandan Şii ibadet ve yaşam tarzıyla Alevilerin ibadet ve yaşam tarzları arasında çok ciddi farklılıklar bulunmaktadır. Şii ve Sunni anlayışta ibadet yeri camiler olarak kabul edilirken; Anadolu'daki Alevi köylerinde yapılan alan araştırmalarında bu köylerin büyük bölümünde cami olmadığı tespit edilmiştir (ÖR: Sivas-Divriği ilçesi Alevi köyleri). Hem Şiilikte, hem Sunnilikte cami olmasına ve dünyada milyarlarca müslüman camiyi temel ibadethanesi olarak kabul etmesine rağmen Anadolu'daki 25 milyon Alevi'nin camiyi ibadethane olarak kabul etmemesi, Aleviliğin diğer İslam akımlarıyla ilişkisi konusunda araştırmacıları "daha derin" araştırmalara teşvik etmektedir.
Bugün Türkiye'de Türk, Zaza, Kürt, Arap, Arnavut gibi etnik kökenlerden Aleviler yaşamaktadır. .
Yazılı Kaynaklar
Alevilik ve Alevilerle ilgili araştırmalar yapılırken daha çok alan araştırmaları ve sözlü edebi eserler üzerinden gidilmektedir. Bunun nedeni Alevilerin çok az yazılı kaynağı olmasıdır. Alevilikle ilgili en eski yazılı kaynak olarak 16. yüzyılda yazıldığı düşünülen ve kim tarafından yazıldığı kesin olarak bilinmeyen "Buyruk" kitabı kabul edilir. Buyruk'un tam ismi "İmam Cafer-i Sadık Buyruğu" olmasına ve içindeki metinlerin Cafer-i Sadık'a dayandırılmasına rağmen yapılan araştırmalar bu metinlerin İmam Cafer-i Sadık ile ilgisinin bulunmadığını göstermektedir (Bkz. Buyruk, Fuat Bozkurt). Buyruk'da genel olarak Alevilere özgü yaşam biçimi anlatılmış ve temel olarak dergah anlayışı ve ibadet üzerinde durulmuştur. Kırklar, cem, 12 hizmet gibi Alevilikteki temel kavramlarla ilgili ilk yazılı kaynak Buyruk'tur. Kitapta Muhammed'in tek başına miraca yükseldiğinde Tanrı'yla 90 bin söz konuştuğu, bunun 30 bininin şeriat üzerine olduğu ve geri kalan 60 binin Ali'de sır'olduğu anlatılmaktadır. Kitabın en ilgi çeken noktalarından biri budur. Çünkü Muhammed Tanrı'nın yanına tek başına gitmiş fakat konuşulan sözlerin bir kısmı Ali'de sır olmuştur. Aleviliğin bu en eski yazılı kaynağının içindeki bu gibi ifadeler bugün hâlâ tartışma konusudur.
Sıraçların Aleviliği
Sıraçlar, bir Türk boyunun ismidir. Aleviler arasındaki bazı topluluklara da "sıraçlar" denmektedir. Örneğin Hubyar yöresindeki Alevi toplulukları birbirlerine "sıraçlar" ifadesini kullanırken; çevredeki diğer Alevi toplulukları Hubyar topluluğunun tamamı için "sıraçlar" ifadesini kullanmaktadır. Anadolu'nun başka bölgelerinde de "sıraçlar" olarak nitelenen Alevi toplulukları mevcuttur.
Türkiye'deki Aleviler
Gaziantep 'lilerin Aleviliği
Horosan ve Orta Asya'dan gelen Türkmenlerin oluşturduğu Alevi'ler. Barak Türkmenleri Aydın Türkmenleri Tahtacı Türkmenler
Gaziantep'deki Aleviler Türkmen olup Meshep olarak Caferiler'dir.
Malatya Yöresi Aleviliği
Malatya yöresinde alevilerin %90'ı Türkistan Horasan Şehrinde Anadoluya göç eden Türkmen'lerdir. Arguvan yöresindeki çoğu alevi köyleri halen Oğuz Boyları oymak adları ile anılırlar (Kızık, Eymir , Iğdır). Bunun yanında Adıyaman ve çevresindeki aleviler ile Malatya yöresinin dağlık kesiminde yaşayan alevilerin köken olarak bakıldığında Horasan'dan geldikleri söylenebilir.
Hatay Yöresi Aleviliği
Nusayrilik Aleviliğidir.
Alevilerin yoğun olduğu iller
Dersim Aleviliği
Tunceli aleviliği de denir. Aleviliğin en koyu yaşandığı bölge burasıdır. Etnik olarak Zaza olarak nitelendirilmektedirler. Zazaların Kürt olmadıkları Batılı bilim adamlarınca artık büyük ölçüde açıklığa kavuşturulmuş olmasına rağmen, asıl etnik kökenleri konusunda hala tartışma vardır. Bazı araştırmacılara göre Zazalar Kafkas kökenli farklı bir etnik gruptur. Bazılarına göre ise Zazaların kökeni Horasanlı Türkmenlerdir. Bu araştırmacılara göre Zazalar Alevi oldukları için Osmanlı döneminin baskıcı sünni ideolojisine maruz kalmışlar ve bu nedenle Türkmen kimliğinden uzaklaşmışlardır.
Sivas Aleviliği
Kısmen Tunceli yöresi aleviliğine benzer. Sivas alevilerinin bir bölümü Horasan orta Asya dan göç etmiş olan Türkmen boylarındandır. Sivas'ın merkezinde Alevilerin çeşitli sebeplerden dolayı az olduğunu görmekteyiz. Ama ilçe ve köylerindeki nüfusun büyük bir çoğunluğu Alevi inancına sahiptirler. horasan kaynağa dayanarak türkmen olduğu idda edilir.
İran "Güney Azerbaycan" Aleviliği
İran devleti sınırları içinde bir çok halk yaşamaktadır. Halkın büyük bir kısmı Azeri ve Türkmen halk olup, dini inanışları ise Aleviliktir. İran'daki Türkmen ve Azerilerin ataları Şah İsmail Hatai'dir. Yani Anadolu Alevileri ile kan bağı bulunmaktadır. İran devleti burdaki Türkmen ve Azerileri baskılar sonucu Şiileştirmektedir. Yani şu an Ehli hag, Kızılbaş Aleviler devlet baskısı ile şiileştirilmektedir. Halen Güney Azerbaycan da (İran) 20 Milyon Azeri, Türkmen Alevi Kızılbaş yaşamaktadır!
